मराठी जगाची खिडकी युट्युब व्हावी

 १४ फेब्रुवारी २०२५ ला 'युट्युब'ला २० वर्ष पूर्ण झाली. अवघ्या वीस वर्षात युट्युब २७० करोड लोकांच्या पर्यंत पोहचलं आहे आणि दिवसाला काही दशकरोड तासांचा कन्टेन्ट युट्युबवर बघितला जातो. भारताचंच उदाहरण घ्यायचं झालं तर जवळपास ४६ करोड भारतीय हे कधी ना कधी युट्युब बघतातच आणि त्यातले १२ करोड भारतीय हे न चुकता रोज युट्युब बघतात. भारताचाच युट्युब बघण्याचा सरासरी कालावधी हा ७० मिनिटांच्या आसपास आहे. 

भारतातील सर्व टेलिव्हिजन चॅनल्सची व्ह्यूअरशिप आणि यूट्यूबची व्ह्यूअरशिप ही जवळपास सारखीच असली तर आश्चर्य वाटायला नको. अमेरिकेत तर युट्युब हे सगळ्या ब्रॉडकास्टर्सपेक्षा जास्त लोकप्रिय आणि प्रभावी माध्यम ठरलं आहे, ते इतकं की २००७ पासून अमेरिकन राष्ट्राध्यक्षाच्या निवडणुकीच्या वेळेस तिथल्या उमेदवारांच्यात जाहीर चर्चा होते ती चर्चा युट्युबवर दाखवली जात आहे आणि सगळ्यात जास्त व्ह्यूअरशिप ही त्या चॅनेलपेक्षा आणि युट्युब प्रसारणाला मिळत आहे. 


भारतात सुद्धा २०१० पासून आयपीएलच्या मॅचेसचं प्रसारण हे युट्युबवर सुरु झालं. आणि त्याला विक्रमी प्रतिसाद मिळाला. यूट्यूबची ताकद किती प्रचंड आहे याचं एक उदाहरण म्हणजे, फेसबुकला पण स्वतःचा एक व्हिडीओ प्लॅटफॉर्म हवा होता, आणि त्याची चाचपणी सुरु असताना, त्यातल्या एका वरिष्ठ अधिकाऱ्याने २००८ च्या आसपास सहज काही पत्रकारांशी अनौपचारिक गप्पा मारताना याचं सूतोवाच केलं. हे घडलं २००८ मध्ये. त्यावेळेस त्या पत्रकारांनी त्या वरिष्ठ अधिकाऱ्याला विचारलं की 'तुमचा व्हिडीओ प्लॅटफॉर्म हा युट्युबपेक्षा कसा वेगळा असेल ?'... 
यानंतर त्या अधिकाऱ्याने फेसबुकच्या अंतर्गत बैठकीत सांगितलं की युट्युब हे इतकं पक्क लोकांच्या मनात बसलं आहे की आपण कितीही प्रयत्न केला तरी त्यांना मागे टाकू शकत नाही. त्यानंतर फेसबुक पण अवाढ्यव झाली. त्यांनी पुढे व्हिडीओ कॉन्टेन्टला प्राधान्य देणारं 'जेन झी' ला आवडणारं 'इंस्टाग्राम' सारखं व्यासपीठ आणलं खरं पण त्यात त्यांनी छोट्या व्हिडीओजवर भर दिला, कारण 'युट्युब'ला आपण टक्कर देऊच शकत नाही हे फेसबुकने मान्यच केलं होतं. अर्थात फेसबुकलाच एकेकाळी युट्युब विकत घेण्यात स्वारस्य होतं... ती नंतर सांगतो. 


तर, स्टीव्ह चेन, चॅड हर्ली आणि जावेद करीम या तीन मुलांनी २००४ ला 'युट्युब' म्हणजे एका व्हिडीओ प्लॅटफॉर्मच्या कल्पनेवर काम सुरु केली. हे त्यांना का सुचलं तर त्यांच्यातल्या जावेद करीमला अमेरिकेतील सगळ्यात लोकप्रिय अशा 'सुपरबॉल' स्पर्धेच्या अंतिम सामन्याचा व्हिडीओ बघायचा होता, त्यावेळच्या ज्या काही व्हिडीओजच्या साईट्स होत्या त्यावर कुठे तो मिळाला नाही. त्याचवेळेस भारतात सुनामीने प्रचंड नुकसान केलं होतं, त्याचा व्हिडीओ या तिघांनी शोधायचा प्रयत्न केला पण तो मिळाला नाही. मग त्यांनी स्वतःचा व्हिडीओ प्लॅटफॉर्म सुरु करायचं ठरवलं. त्यावेळेस हे तिघे अवघे २५ ते २७ वर्षांचे तरुण होते. त्यामुळे त्यांच्या डोक्यात आलं की आपण डेटिंग व्हिडीओचं चॅनल सुरु करूया. म्हणजे ज्यांना डेटिंग करायचं आहे म्हणजे कोणाचं तरी लक्ष वेधून घ्यायचं आहे त्यांनी आपले व्हिडीओज टाकायचे आणि ते व्हिडीओज बघून जोड्या जुळतील. या कल्पनेपासून 'युट्युब' हा प्लँटफॉर्म सुरु झाला. पण कोणीही व्हिडीओ टाकला नाही. मग त्यांनी त्यांच्या आसपासच्या मुलींना विचारून बघितलं की आम्ही तुम्हाला एका व्हिडीओचे २० डॉलर्स देऊ, पण तुम्ही तुमचा एखादा कसलाही म्हणजे गाणं म्हणतानाचा किंवा उगाच चालतानाचा व्हिडीओ टाका. पण याला पण प्रतिसाद नाही.  त्यांना आत्ताच्या भाषेतला 'व्हायरल' होईल असा व्हिडीओ हवा होता आणि तो कोणीतरी खासकरून युट्युबसाठी बनवलेला असला पाहिजे तरच हे शक्य आहे. यातून जावेद करीमनेच स्वतःचा 'me at zoo' असा एका प्राणी संग्रहालयातला एक व्हिडीओ टाकला ज्यात तो एक हत्ती कसा दिसतो हे सांगतो. यूट्यूबच्या भाषेत एखाद्या 'कन्टेन्ट क्रिएटर'ने बनवून टाकलेला हा पहिला व्हिडीओ जो अवघ्या २० सेकंदाचा आहे, पण या २० सेकंदाच्या व्हिडीओत क्रांतीचं बिज होती. 


युट्युब पहिल्या महिन्यापासूनच लोकप्रिय व्हायला लागलं आणि शब्दशः ६ महिन्यांत सिक्व्होया कॅपिटल( Sequoia Capital) आणि Artis Capital Management या दोन कंपन्यांनी युट्युबमध्ये गुंतवणूक केली. सिक्व्होया कॅपिटल म्हणजे ती कंपनी जिची ऍपल ते झूम या प्रत्येक कंपनीत गुंतवणूक आहे. पुढे एका वर्षात युट्युबचा व्याप इतका वाढला की या तिघा प्रवर्तकांना तो झेपेना त्यात अजून गुंतवणूक हवी होती , त्यामुळे त्यांनी मोठा गुंतवणूकदार आणायचं ठरवलं. फेसबुक, गुगल, ऍपल आणि मायक्रोसॉफ्ट या चौघांना युट्युब विकत घेण्यात स्वारस्य होतं. पण फेसबुक, गुगल आणि ऍपलने ठरवलं की आपल्यापैकी कोणालाही मिळालं तरी चालेल पण मायक्रोसॉफ्टला मिळू द्यायचं नाही. पुढे गुगलने १.६५ बिलियन डॉलर्सना युट्युब विकत घेतलं. 


आज युट्युब हे जगातील सगळ्यात प्रभावी माध्यम आहे असं म्हणलं तर ती अतिशयोक्ती ठरणार नाही. हे इतकं प्रभावी आहे की हॉलिवूडसारखं माध्यम वापरून अमेरिकेला स्वतःच्या संस्कृतीची सगळी प्रतीकं पसरवून त्यातून जगभरात व्यापार वाढवायला अनेक दशकं लागली, पण ज्याला के पॉप म्हणतो, त्या कोरियन संस्कृतीला पसरवायला अवघी काही वर्ष लागली.. 


'युट्युब'ने जगाची खिडकी त्याच्या प्रेक्षकाला त्याच्या हातातील एका छोट्या स्क्रीनमध्ये आणून दिली आहे. आणि ही युट्युब नामक खिडकीच पुढची अनेक वर्ष मनांवर राज्य करणार आहे. येत्या २७ फेब्रुवारीला आपण मराठी भाषा गौरव दिन साजरा करू, या निमित्ताने मराठी अधिकाधिक युट्युबवर पसरवू आणि आपल्या भाषेबद्दल, साहित्याबद्दल, संस्कृतीबद्दल अफाट कुतूहल निर्माण करू अशी प्रतिज्ञा करायला काय हरकत आहे? 
मुळात मराठी बोलणारी जगभरातील लोकांची संख्या ही १० कोटींच्या आसपासची, हा १० ते १२ कोटींचा तयार प्रेक्षक तर मराठी कन्टेन्ट निर्मात्यांना उपलब्धच आहे. याचा फायदा करून घ्यायला हवा. 


आज मराठीत सुद्धा प्रचंड कन्टेन्ट युट्युबवर तयार होतोय. यूट्यूबच्या जगात सगळ्या गोष्टी या मिलियनच्या परिभाषेत मोजल्या जातात म्हणजे किती दशलक्ष सबस्क्रायबर आहेत किती मिलियन व्ह्यूज आहेत... यांत मराठी कन्टेन्ट आता बऱ्यापैकी रुळतोय. 'भाडीपा' सारख्या युट्युब चॅनल्सनी तर फक्त युट्युब कन्टेन्ट निर्माण करणारी कंपनी सुरु करून ती यशस्वी करून दाखवली. अथर्व सुदामे, विनायक माळी, उर्मिला निंबाळकर, यांनी मिलियनचे आकडे केंव्हाच पार केलेत. आज रचना रानडेसारख्या युट्युबरने शेअर मार्केट हा विषय घराघरांत नेलाय आणि महाराष्ट्रात आज जवळपास ८० लाख महिला डिमॅट अकाउंटधारक आहेत, हा आकडा वाढवण्यात रचना रानडे यांचं निर्विवाद श्रेय आहे. नामदेव जाधव यांचं व्यवसाय कसा करावा याबद्दलच युट्युब चॅनेल प्रचंड लोकप्रिय आहे. मधुरा रेसिपीज हे सगळ्यात लोकप्रिय खाद्यपदार्थ कसे बनवायचे हे दाखवणारं युट्युब चॅनल बनलं आहे. 'थिंकबँक' 'अमुकतमुक' सारखी विविध विषयातील तज्ज्ञांच्या मुलाखती घेणारी चॅनल्स कदाचित न्यूज चॅनेल्सच्या मुलाखतींपेक्षा जास्त बघितली जातात असं म्हणलं तर अतिशयोक्ती ठरणार नाही. 'बोलभिडु' सारख्या युट्युब चॅनलने तर महाराष्ट्राच्या राजकारणाचं आणि समाजकारणाचं वार्तांकन करणारं पण महाराष्ट्राच्या बोली भाषेत बोलणाऱ्या अँकर्सना हाताशी धरून धमाल आणली आहे. 'टेड टॉक' हे युट्युबवरच एक अत्यंत लोकप्रिय व्यासपीठ ज्यात विविध क्षेत्रातील अभ्यासक, मान्यवर येऊन अवघ्या २० ते २५ मिनिटांत त्यांचा अभ्यासाचा विषय मांडतात. 'टेड टॉक'च्या युट्युब चॅनेलवर चार हजार पेक्षा जास्त व्हिडीओज आहेत. थॉमस फ्रीडमन या लेखकाचं अतिशय गाजलेलं पुस्तक आहे ज्याचं नाव आहे, ' वल्ड इज फ्लॅट' थोडक्यात याचा अर्थ असा आहे की इंटरनेटच्या क्रांतीने जगभरात संधी सगळ्यांना आता समान पातळीवर मिळतील. 'टेड टॉक' सारख्या युट्युब चॅनेलवरचे व्हिडीओज पाहिले तर जगभरात कोणालाही स्वतःमध्ये अंतर्बाह्य बदल आणण शक्य आहे. 


पण टेड टॉक इंग्रजीत आहे मग ज्यांना इंग्रजी येत नाही त्यांनी काय करायचं तर आज मराठीत 'जोश टॉक्स' 'स्वयं टॉक्स' सारखे युट्युब चॅनेल्स उपलब्ध आहेत. माणसं काय भन्नाट कामं करत असतात हे बघून प्रेरणा घ्यायची असेल तर या चॅनेल्सना पर्याय नाही. 

आज युट्युबवर किमान १० पेक्षा जास्त मराठी चॅनेल्स आहेत ज्यावर तुम्ही बनवलेला सिनेमा किंवा एखादा लघुपट टाकू शकता आणि लोकांपर्यंत पोहचवू शकता. ज्येष्ठ गायक राहुल देशपांडेंनी 'अमलताश' नावाचा एक प्रायोगिक चित्रपट बनवला, पण चित्रपटगृहात तो न्यावा म्हणून जेंव्हा राहुल देशपांडेंनी  नेहमीच्या यशस्वी निर्माते आणि डिस्ट्रिब्युटर्सना विचारणा केली तेंव्हा त्यांनी नकार दिला. शेवटी तो राहुल देशपांडेंनी जेंव्हा तो युट्युबवर प्रदर्शित केला त्याला काही दशलक्ष व्ह्यूज मिळाले. कदाचित सिनेमागृहात पण इतके प्रेक्षक मिळाले नसते. याचा अर्थ इतकाच युट्युबसारखं कोणाचीही हुकूमत नसलेलं हे माध्यम नाईलाज म्हणून न वापरता, त्याची शक्ती ओळखून वापरायला शिकलं पाहिजे. 


युट्युबवर एखादी गोष्ट टाकली आणि त्याला एका विशिष्ट संख्येपेक्षा जास्त व्ह्यूज मिळाले तर युट्युब तुम्हाला पैसे देते, ही नवीन माहिती राहिली नाही. युट्युबवर उत्तम कन्टेन्ट, न चुकता म्हणजे त्याची वारंवारता योग्य ठेवली तर तर चॅनेलला दशलक्ष स्बस्क्रायबरचा आकडा गाठणं शक्य आहे, त्यातून उत्तम पैसे मिळवणं शक्य आहे आणि हे करताना खर्च फारसा नाही. अर्थात यासाठी तुम्ही ज्या क्षेत्रातला व्हिडीओ करताय त्यातला अभ्यास, त्याची मांडणी, आणि अर्थात गुणवत्ता याला पर्याय नाही. 


मराठी भाषा, यातलं साहित्य, त्यावरचे सिनेमे, नाट्यप्रयोग, किंवा जगभरातील ज्ञान मराठीत आणणं किंवा आपली संस्कृती, आपला प्रदेश हे जगाला दाखवणं यासाठी युट्युबसारखा दुसरा उत्तम पर्याय नाही. प्रेक्षक जिथे आहे तिथे तुम्हाला पोहचलं पाहिजे हा अगदी साधासोपा नियम. आज भारताचा सरासरी स्क्रीन टाइम म्हणजे मोबाईलच्या पडद्यात डोकं घालून बसण्याचा काळ हा ६ तास आहे जो २०१५ ला फक्त ६० मिनिटं होता, या सहा तासांत सरासरी ७० मिनिटं ही कळतनकळत युट्युबवर जात आहेत. आणि ही सुरुवात आहे, कारण स्मार्टफोन आणि इंटरनेट अजून पसरतंय आणि दर महिन्याला काही दशलक्ष प्रेक्षकांची भर पडत आहे. हे प्रेक्षक मराठी कन्टेन्ट क्रिएटर्सनी आणले पाहिजेत. सगळ्यांना समान संधी असण्याच्या काळात, जेंव्हा साडेतीन कोटींची लोकसंख्या असलेला कोरिया जर जगाला वेड लावू शकतो तर १२ कोटींचा महाराष्ट्र मराठीची, इथल्या संस्कृतीची, विविधतेची भुरळ का नाही घालू शकत ?

युट्युब कन्टेन्ट क्रिएटर बद्दलचं एक मस्त वाक्य मध्ये ऐकलं, When creating content, be the best answer on the internet". जगातील काहीही आणि कशाबद्दल माहिती हवी तर ती मराठीतून युट्युबवर मिळेल अशी जिद्द आणि इच्छा ठेवून जर काम सुरु केलं तर येत्या काही वर्षात २७ फेब्रुवारी 'मराठी भाषा गौरव दिन' हा इंटरनेटवर जगभर साजरा केला जाईल आणि मराठी साज चढवून, मराठीत जगभरात कन्टेन्ट क्रिएट होऊन यूट्यूब शॉर्ट्सच्या रूपात ती धुमाकूळ घालताना दिसतील.