युरोपातील 'लिटिल चायना'

 नोव्हेंबर २०२३ च्या पहिल्या आठवड्यात, ऑस्ट्रियातल्या हेलस्टॅट ह्या एका छोट्याशा खेडेगाववजा शहरांत एक दिवसाच्या प्रवासाला गेलो होतो. बस सकाळी ७:१५ वाजता व्हिएन्नातल्या स्टेट ऑपेरा सेंटरपासून सुटणार होती. बस जरी ७:१५ ला सुटणार असली तरी तुम्ही ७ ला येणं अपेक्षित आहे असा इमेल आधी दोन दिवस रोज येत होता. आणि तुम्ही जर ७ वाजता नाही पोहोचलात तर बसच्या चालकापासून ते टूरच्या गाईडच्या नापसंतीच्या कटाक्षाची तयारी ठेवायची. तर बसपाशी ७ वाजता पोहचलो, आत शिरलो. आणि थोडासा धक्काच बसला कारण बसध्ये पहिल्या ३ रांगा सोडल्या तर पूर्ण बस ही चिनी प्रवाशांनी भरलेली होती. व्हिएन्नातला प्रवास सुरु व्हायच्या आधी नेदरलँड्सच्या शिपोल एअरपोर्टपासूनच चिनी माणसांचे जथ्थेच्या जथ्थे बघायची सवय लागली होती. पण हे दृश्य जरा अतीच वाटलं. 

प्रवासात एका ठिकाणी बस खाण्यापिण्यासाठी थांबली होती. त्या रेस्टोरंटमध्ये चिनी लोकं कामाला. काही पदार्थांची नावं जर्मन आणि मँडरिनमध्ये दिली होती. इथे मात्र जाणवायला लागलं की चिनी लोकांनी फक्त चंचुप्रवेश नाही तर इथे चांगलाच जम बसवला आहे. जसं हेलस्टॅट जवळ यायला लागलं तसं आमच्या गाईडने चिनी लोकांशी बोलायला सुरुवात केली आणि पूर्ण प्रवासात अत्यंत शांत बसलेले चिनी प्रवाशी खूपच रोमांचित झाले होते. ह्याचं कारण हेलस्टॅट हे ऑस्ट्रियातील सगळ्यात सुंदर असं एक छोटं शहर, ज्याला युनेस्कोने जागतिक वारशाचा दर्जा दिला आहे आणि चिनी लोकं ह्या हेलस्टॅटच्या इतक्या प्रेमात आहेत की त्यांनी ल्युयांग ह्या शहरात हेलस्टॅटची प्रतिकृतीच बनवली आहे. असं म्हणतात की प्रत्येक चिनी माणसाचं एकदा तरी 'हेलस्टॅट' जाऊन यायचंच आणि नाही जमलं तर 'ल्युयांगच्या हेलस्टॅट'ला तरी भेट द्यायची. अर्थात ही माहिती गाईडने मला सांगितली म्हणून कळली. पुढे त्याने सांगितलं की हेलस्टॅट हे अवघ्या ८०० लोकांच्या वस्तीचं गाव पण इथे वर्षाला १० लाख प्रवासी भेट देतात आणि त्यातले ५ लाख प्रवासी हे चिनी असतात. 

दुसऱ्या दिवशी संध्याकाळी व्हिएन्नामधल्या स्टेट ऑपेराला एक बॅले बघायला गेलो. तिकीट काढताना आज २ बॅले आहेत इतकंच माहित होतं, आणि बॅले हा प्रकार तसा भारतीय मनांना अपरिचित असल्यामुळे त्यातलं फार काही कळणार ह्याची मनाची तयारी होतीच. त्यामुळेच त्या नृत्य नाटिकेची कथा वाचली होती पण तिच्यात कोण काम करत आहे किंवा कोणी दिग्दर्शन केलं आहे हे जाणून घेण्याचा तसूभर पण प्रयत्न केला नव्हता. व्हिएन्नाच्या स्टेट ऑपेरात आत शिरलो आणि जाणवलं की अरे, प्रेक्षागृहातील ३०% हुन अधिक प्रेक्षक तर चिनी आहेत. पहिली नृत्यनाटिका सादर व्हायला सुरुवात झाली आणि दर्दी प्रेक्षकांच्या योग्य जागांना हलक्या टाळ्या पडत होत्या. आणि दाद देणाऱ्या हातांमध्ये चिनी प्रेक्षक पण दिसत होते. पण कमाल झाली दुसऱ्या नाटिकेच्या वेळेस. कारण तिचा दिग्दर्शक चक्क चिनी होता, अर्थात १९९५ च्या आसपास युरोपात आलेला आणि व्हिएन्ना म्युझिक स्कुलमध्ये शिकलेला. आणि ह्या नाटिकेची मुख्य नायिका/नृत्यांगना ही पण चिनी होती, अर्थात तिचा जन्म तिथलाच. मुळात ऑस्ट्रियन आणि जर्मन माणूस पटकन न बोलणारा, जेवढ्यास तेवढं वागणारा बोलणारा. त्यात पुन्हा व्हिएन्नाच्या स्टेट ऑपेरामधलं तसं महागडं तिकीट काढून आलेला तर अधिकच शिष्ट आणि आपल्या संस्कृतीबद्दल आणि वारशाबद्दल भयंकर अभिमानी. पण दुसऱ्या नाटिकेच्या शेवटी त्यांनी सलग ५ मिनिटं टाळ्यांचा कडकडाट करून कौतुकाचा शब्दशः डोंगर उभा केला. इथे मात्र माझं डोकं भणभणलं म्हणलं तरी चालेल. चिनी माणसं ही युरोपात १९८० च्या पासून यायला सुरुवात झाली. १९७८ च्या चीनची अर्थव्यवस्था खुली झाली आणि तिथून चिनी नागरिकांनी अमेरिका, युरोपमध्ये प्रवेश करायला सुरुवात केली. ते जेंव्हा आले तेंव्हा अर्थातच हलाखीच्या परिस्थितीत आले होते आणि एका पिढीने इथे येऊन कष्टाचे डोंगर उपसले. पण पुढची पिढी मात्र त्या त्या देशाच्या आणि खंडाच्या अंतःकरणात शिरली, ते त्याचा भाग बनले. 

फक्त पैसे मिळत आहेत म्हणून नवीन देशांत जाऊन रहायचं असं न करता ते त्या देशाच्या सांस्कृतिक आणि सामाजिक आत्म्याचा भाग बनले. मी पुढे बऱ्यापैकी ऑस्ट्रिया, नेदरलँड्स, बेल्जियम फिरलो. फिरताना बस, मेट्रो, ट्राम, ट्रेनचा विविध वर्गातील प्रवास करत राहिलो त्यामुळे खूप लोकांशी बोलता आलं. युरोपियन माणसाच्या मनात एक खंत आहे की मूळचा जर्मन, मूळचा ऑस्ट्रियन, किंवा मूळचा डच, बेल्जीयन ह्यांची संख्या झपाट्याने कमी होत आहे. व्हिएन्नातला टूर गाईड तर विषादाने म्हणाला की आज ऑस्ट्रियातील १८ ते २५ वयोगटातील ६०% मुलं मुली ह्यांच्यापैकी एकतर आई किंवा बाबा हे मूळचे ऑस्ट्रियन नाहीत. आणि जर तुम्ही त्यांना अधिक बोलतं केलंत तर अरब देशांमधून आलेल्या नागरिकांबद्दलचा राग उघड जाणवतो. मी ज्या माणसांशी बोललो त्यांना मी जेंव्हा विचारलं की, बाहेरून आलेले बघितले तर चिनी पण आहेत की. त्यावर ते म्हणाले चिनी लोकांबद्दल अजिबात रागाची भावना नाही कारण ते त्यांची भाषा आणि खाद्यसंस्कृती जपत असले तरी ते ह्या देशाचा, संस्कृतीचा भाग बनलेत. माझा एक टूर गाईड म्हणाला की माझ्या मुलीच्या वर्गातील चिनी मुलांना युरोपचा इतिहास माझ्या मुलीपेक्षा जास्त मुखोद्गत आहे. आणि ते आमच्या इतकेच युरोपियन झालेत. 

पुढे ऑस्ट्रियाच्या हॉटेलमध्ये सकाळी नाश्ता करत असताना त्या शिफ्टचा शेफ बाहेर आला तर तो पण चिनी होता. तो प्रत्येकाशी बोलून परत गेला. तेंव्हा मी न राहवून हॉटेलच्या व्यवस्थपनाला विचारलं की चिनी शेफ व्हिएन्नाच्या हॉटेलमध्ये कसा, तर उत्तर होतं दरवर्षी काही लाख चिनी लोकं फिरायला येतात, त्यांचा विचार नाही करायचा तर कोणाचा? ब्रसेल्स असो की व्हिएन्ना की ऍमस्टरडॅम की म्युनिक सगळ्या शहरांमध्ये लक्झरी वस्तूंच्या दुकानात काम करणारा एक माणूस तरी चिनी आढळतोच. कारण तेच की अत्यंत महागड्या वस्तूंची सहज खरेदी करणारा चिनीच. 

पण हे सगळं बघत असताना, प्रवासात इतके चिनी लोकं आसपास होते, किंवा हॉटेलमध्ये चिनी लोकं होते. पण एक गोड हास्य देण्याच्या पलीकडे त्यांना गप्पा मारण्यात अजिबात स्वारस्य नाही हे जाणवायचं. जवळपास टाळायचेच म्हणा ना. पण 'साउंड ऑफ म्युझिक'च्या टूरमध्ये एक अर्जेंटनियन भेटला. हा अर्जेंटनियन मुलगा गेली १० वर्ष जर्मनी, ऑस्ट्रिया ह्या देशांमध्ये नोकरी करतोय आणि त्याचा एक मित्र चिनी तरुण. वय असेल ३० च्या आसपास. तो मात्र अगदी खुलून बोलत होता. मी त्याला विचारलं की चिनी प्रवाशी बोलायला फारसं का उत्सुक नसतात. तर तो म्हणाला की त्यांना भीती वाटते की तुम्ही त्यांच्या देशाच्या राजकारणावर बोलायला सुरु कराल. आणि देश सोडला तरी चिनी सरकारच्या पोलादी पकडीची भीती असतेच मनात. त्यापेक्षा न बोललेलं बरं. पण हा बिनधास्त होता. एकतर ऑस्ट्रियन नागरिक झालेला. चीनशी संबंध २ वर्षातून एकदा येणार. मी त्याला मला दिसलेली सगळी दृश्य आणि त्यातून आलेले विचार सांगितले. त्यावर तो म्हणाला की १९५० ला बेकायदेशीर मार्गानी इटलीमधल्या कपड्याच्या कारखान्यात कामगार म्हणून चिनी नागरिक पोहचले. आणि १९८० पासून फ्रांस, इंग्लंड, इथे चिनी लोकांनी यायला सुरुवात केली. ह्या मुलाचे वडील १९८५ ला आधी फ्रान्स आणि मग ऑस्ट्रियात स्थायिक झाले. 

तो म्हणाला की आज २०२३ मध्ये जागोजागी चिनी लोकं पाहून तुम्ही हैराण झालात, पण जर दरवर्षी तुम्ही येत राहिलात तर ही संख्या वाढतीच दिसेल. चीनमध्ये भारतासारखा मोठा मध्यमवर्ग आकार घेतोय ज्याला उत्तम शिक्षण हवं आहे, त्या वर्गातील मुला-मुलींना युरोपची ओढ आहे. त्याने सांगितलेली आकडेवारी अशी संपूर्ण युरोपमध्ये अगदी रशियात मिळून किमान १० लाख विद्यार्थी चीनमधून उच्च शिक्षणाला येतात. आणि त्यातले निम्मे परत जातात. उरलेले युरोप आणि इतर खंडात विखुरतात. मुळात माओ आणि नंतरच्या कालखंडात चिनी लोकांनी इतकं सोसलं आहे की ते इतर देशांत गेले की तिथे कुठलीही खळखळ न करता, त्या संस्कृतीचा भाग कसं होता येईल हे बघतात. आणि त्यात समलिंगी जोडपी पण युरोप, अमेरिकेतल्या खुल्या वातावरणासाठी आसुसलेले असतात. एकूणच आशियाई देशांमध्ये ह्याची स्विकार्हता कमी असल्यामुळे किंवा कायदे बाजूने नसल्यामुळे अशा तरुण-तरुणींचा ओढा हा युरोपकडे आहे.  

युरोपातील ज्या ज्या शहरांत फिरलो तिथल्या अतिमहागड्या ब्रॅण्ड्सच्या दुकानात चिनी माणसं धडाधड खरेदी करताना दिसली. हे निरीक्षण मी त्या चिनी मुलाला सांगितलं. तर तो म्हणाला म्हणून तर अनेक ठिकाणी तुम्हाला सहज मँडरिनमध्ये सूचना दिसतील. आज युरोपमध्ये येणारा चिनी तरुण फक्त नोकरीत समाधानी नाही तो इथे एकतर व्यवसाय कसा करता येईल आणि इथल्या सामाजिक विणीचा कसा भाग बनता येईल हे बघतो. मी ज्या एकमेव चिनी मुलाशी बोलू शकलो, तो त्याच्या सुट्टीत पैसे कमवायला ऑस्ट्रियन मित्रांबरोबर व्हिएन्नाच्या रस्त्यावर चेलो हे वाद्य वाजवून पैसे गोळा करायचा. तो म्हणाला की पैशात ताकद असते हे आम्हाला कळलं आहे, त्या ताकदीने डोळे दिपवायचे असतात पण समोरच्याचा संस्कृतीवर, भाषेवर आक्रमण नाही करायचं. इतकं केलं की तुम्ही कुठेही रुजता. तो पैशाच्या ताकदीचं वाक्य बोलला पण त्या वाक्यातील पुढचं वाक्य महत्वाचं होतं. तो म्हणाला " अजून ५० वर्षात युरोपातील बहुतेक देशांत आम्ही कदाचित बहुसंख्य असू, आर्थिकदृष्ट्या ताकदवान पण असू. आणि ज्या देशांत असू तिथले नागरिक असू पण शेवटी चिनीच असू ना." 

पटकन न जाणवणारी, किंवा विळखा न जाणवणारी पण शेवटी ही मगरमिठीच नाही का ?