अड्रियन ब्रोडी आणि ऑस्कर

 अड्रियन ब्रोडी या अभिनेत्याला या वर्षीचा सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा ऑस्कर पुरस्कार घोषित झाला. पुरस्कार स्वीकारताना त्यांनी आजपर्यंतचं ऑस्करच्या इतिहासातील सर्वात लांबलचक भाषण केलं, ते म्हणजे ५ मिनिटं २० सेकंदांच. अकॅडमी ऑफ मोशन पिक्चर आर्ट्स आणि सायन्सकडून दिल्या जाणाऱ्या या पुरस्करांच्या सोहळ्यात हे एक बरं असतं की तुम्हाला जरी ऑस्कर मिळाला असला तरी तुम्ही पाल्हाळ लावताय असं दिसलं तर मागे एक संगीत वाजायला लागतं. ही जणू एक जाणीवच असते की, आता पुरे... पण अड्रियन ब्रोडीने त्याच्याकडे पण दुर्लक्ष करत आपलं बोलणं चालूच ठेवलं, तो आभार मानतच राहिला. याचं कारण दीर्घकाळानंतर वयाच्या पन्नाशीला त्याच्या वाट्याला 'द ब्रूटलिस्ट' या सिनेमातला 'लाहस्लो टोट' या प्रमुख पात्राचा रोल. याच्या आधी २००२ ला 'द पियानिस्ट' या सिनेमासाठी त्याला सर्वोत्कृष्ट अभिनेत्याचा पुरस्कार मिळाला होता. त्यावेळेस 'अड्रियन ब्रोडी'चं वय होतं अवघ्या २९ वर्षांचं. अकॅडमी ऑफ मोशन पिक्चर्सच्या इतिहासातील सर्वात कमी वयात 'ऑस्कर' पुरस्कार जिंकलेला अभिनेता. मधल्या २२ वर्षात अड्रियनने अनेक भूमिका केल्या, त्यात विनोदी होत्या, खलनायकाच्या होत्या पण कशाचीच सर 'द पियानिस्ट' मधला वाल्देक आणि 'द ब्रूटलिस्ट' मधला ''लाहस्लो टोट' या दोन भूमिकांना नाही.

दोन्ही भूमिकांना पार्श्वभूमी दुसऱ्या महायुद्धाच्या काळात झालेल्या ज्यू नरसंहाराची.  या दोन्ही सिनेमातील अड्रियन हा कलाप्रेमी आहे, त्याला आसपासच्या जगात सुरु असलेल्या राजकारणाशी देणंघेणं नाही. माणसं अशी का वागतात या पेक्षा, माझ्या आत काहीतरी घडवायची इच्छा आहे त्याला मरू देऊ नका असं म्हणत जगणारा आणि त्यासाठी अफाट प्रयत्न करणारा, दोन्ही सिनेमातील अड्रियन प्रेक्षकांच्या मनात रुतून बसतो.

'द पियानिस्ट' आणि 'द ब्रूटलिस्ट' हे दोन्ही सिनेमे आणि त्यातील अड्रियनचं काम पाहिलं की एका प्रकारे वर्तुळ पूर्ण झालंय असं वाटतंय. यासाठी थोडंसं 'द पियानिस्ट' आणि 'द ब्रूटलिस्ट' मधल्या अड्रियन ब्रोडी विषयी.

'द पियानिस्ट' मधला 'वाल्देक' म्हणजे 'अड्रियन ब्रोडी' हा वॉर्सामधल्या एका ज्यू कुटूंबातील चार मुलांपैकी एक. उत्कृष्ट पियानो वाजवणारा आणि फ्रेडरिक शॉपन या त्या काळातील प्रसिद्ध पोलिश पियानो वादकाच्या चालींवर प्रेम असणारा आणि त्या वाजवणारा. फ्रेडरिक शॉपन हा युरोपातील रोमँटिसिझम काळातील संगीतकार. औद्योगिकरणाचे भोंगे सर्वत्र युरोपमध्ये वाजायला लागले असतानाच्या काळात युरोपात 'रोमाँटिसीझम' नावाची एक चळवळ आकार घेऊ लागली होती ज्यात कलेसाठी कला टिकली पाहिजे यावर भर होता. 'द पियानिस्ट' मधला 'अड्रियन हा त्या कलेचा वारसा १९३९ मध्ये जेंव्हा युरोप, दुसऱ्या महायुद्धाच्या उंबरठ्यावर आहे अशा परिस्थितीत जपण्याचा करतोय.

या सिनेमाचा पहिलाच सीन. कृष्णधवल पद्धतीने वॉर्सा दिसतंय आणि मागे पियानोचे सूर ऐकू येत आहेत.  एका रेडिओ स्टेशनमध्ये 'वाल्देक म्हणजे अड्रियन' सफाईने पियानो वाजवतोय. तेवढ्यात मागे जर्मनीकडून सुरु असलेल्या बॉम्ब हल्ल्याचे आवाज ऐकू येतात.  रेडिओ स्टेशनचा निर्माता त्याला पियानो थांबवण्याची खूण करतो पण हा एखादं लहान मूल ज्याला बाहेर काय चाललंय हे माहीतच नाहीये आणि स्वतःतच रमलाय तशी तो हलकी नकाराची मान हलवतो. इथून अड्रियन दिसायला लागतो. त्याला बाहेरच्या विध्वंसाचा आवाज ऐकू येत नाहीये, इतकं त्याच्या आतलं संगीत मोठं आहे. पुढे काही क्षणांत एक बॉम्ब त्या रेडिओ स्टेशनच्या इमारतीवर पडतो, अड्रियन पण किरकोळ जखमी होऊन स्टुडिओतून बाहेर पडतो, सगळ्यांची जीव मुठीत घेऊन बाहेर पडण्याची धडपड सुरु असताना, त्याला त्याचं प्रेम गवसतं. या गदारोळात जिवंत राहू की नाही हेच माहित नसताना 'अड्रियन' चक्क प्रेमात पडतो. पुढे त्याच्या कुटुंबाला वॉर्सामधलं छान घर सोडून घेट्टोत जावं लागतं. या प्रक्रियेत त्याची तडफड पियानो वाजवता येत नाहीये ही आहे आणि बाहेर नक्की काय घडतंय याचा अंदाज घ्यावा, त्यासाठी खूप तटस्थपणे त्याला आसपासच्या परिस्थितीकडे बघावं हे त्याला जमतच नाहीये. वर म्हणलेल्या 'रोमांटिसीझम' च्या काळाचा परिणाम. अड्रियन हतबल आहे आणि असमर्थ आहे, हे दाखवणारं एक दृश्य ज्यात घेट्टोमध्ये एक बाई जवळपास मृतवत लहान मुलाला घेऊन पाणी मागत फिरत आहे आणि ती 'अड्रियन' कडे पण येते, तो ज्या पद्धतीने एक क्षण त्या बाईकडे बघतो पण मुलाकडे न बघताच किंचित मान हलवून पुढे जातो यातून अड्रियनच्या अभिनयाची ताकद दिसते.

पुढे एका क्षणाला कुठेतरी आपलं कुटुंब आता तुटणार हे त्याला आतून जाणवतंय, पुन्हा एकदा त्याची हतबलता दाखवणारा एक छोटा सीन. तो आपल्या सगळ्यात धाकट्या बहिणीला म्हणतो की, "तुझ्यासाठी मी कधी वेळच दिला नाही गं" आणि पुन्हा शून्यातील नजर. आपल्यापैकी प्रत्येकाचा मृत्यूचा क्षण कधीही समोर येऊन ठेपेल या जाणिवेचा स्पर्श झालेल्या वाल्देकचा अभिनय डोळ्यातून दिसतो. सिनेमा पुढे सरकतो, संपूर्ण कुटुंब डोळ्यादेखत जर्मन सैनिकांनी 'कॉन्सन्ट्रेशन कॅम्प' मध्ये ओढून नेलं आहे आणि आता त्याची स्वतःची जगण्याची धडपड सुरु आहे.  अनेक दिवस अन्न न मिळाल्यामुळे शरीर खंगलंय.  त्यात भूक विसरायला हवेत का होईना पियानोवर बोटं फिरवून आतलं संगीत ऐकून दिवस, आठवडे काढणारा अड्रियन, एके दिवशी शिळा ब्रेड मिळतो आणि त्याचे शब्दशः लचके तोडतोय.  जगण्यासाठी आसुसलेल्या वाल्देकला दाखवताना त्याचे फक्त डोळे बघावेत. पुढे एक सहृदय जर्मन सैन्यातील अधिकारी त्याला एका लपलेल्या घरात पकडतो. आणि विचारतो की तू काय करतोस? तर तो म्हणतो मी 'पियानिस्ट' आहे. 

तो जर्मन अधिकरी त्याला एका ठिकाणी नेऊन पियानो वाजवायला घेऊन जातो.  दीर्घकाळ उपाशी राहिल्यानंतर अन्नावर अड्रियन जसा ब्रेडच्या तुकड्यावर तुटून पडला होता, तसाच अधाशीपणाने पियानोवर बोटं फिरवायला लागतो, कोण जाणे परत वाजवायला मिळेल की नाही.  त्यावेळी एका क्षणाला कदाचित आपला मृत्यू म्हणजे हा जर्मन ऑफिसर आहे विसरतो, ही तल्लीनता बघण्यासारखी आहे. पुढे युद्ध थांबतं, अड्रियन जिवंत राहतो आणि पुढे पुन्हा त्याची बोटं शेवटपर्यंत पियानोवर फिरत राहतात.

'द पियानिस्ट'मधल्या अड्रियनच्या आयुष्यात घडतंय त्यात त्याचा काही दोष नाही आणि त्याला जे गमवावं लागलं, जे भोगावं लागलं, खायला न मिळणं हा फक्त शरीर नाही खंगवत तर ते माणसाच्या इच्छाशक्तीला आणि त्याच्यातल्या मानी स्वभावाला पण संपवून टाकते, हे सगळं सोसून पण त्याची तक्रार नाही कारण त्याच्या आतला सर्जनशील वादक त्याला हे सगळं विसरायला मदत करतं, थोडक्यात निर्मितीचा ध्यास माणसाला कसं घडवू शकते हे दाखवणारा 'वाल्देक' चा म्हणजे 'अड्रियन ब्रोडी'चा प्रवास 'द पियानिस्ट' मध्ये जिथे संपतो तिथे 'द ब्रूटलिस्ट' मधल्या 'लाझलॉ ' चा म्हणजे अड्रियन ब्रोडीचा प्रवास सुरु होतो.

'द ब्रूटलिस्ट' सुरु होतो 'लाझलॉ' च्या प्रवासापासून. हंगेरियन ज्यू असलेला 'लाझलॉ हिटलरच्या 'हॉलोकास्ट'क हा भयानक अनुभव घेऊन बाहेर पडलेला एक प्रख्यात हंगेरियन आर्किटेक्ट. दुसरं महायुद्ध संपल्यानंतर 'अमेरिकन ड्रीम' वास्तवात आणण्यासाठी अमेरिकेला निघालेला. कुटुंब कुठेतरी मागे युरोपात आहे किंवा असेल इतकीच तोकडी माहिती घेऊन निघालेला 'लाझलॉ' न्यूयॉर्कला उतरतो आणि तिकडून 'फिलाडेल्फिया' ला जातो. तिकडे त्याला त्याचा एक जुना ज्यू मित्र भेटतो, जो आता बऱ्यापैकी अमेरिकेत स्थिरावला आहे पण त्याने कॅथलिक धर्म स्वीकारला आहे. 'अमेरिका' ही स्वप्न पूर्ण करणारी नगरी असेल तर तिकडे निव्वळ बुद्धिमत्तेला आणि क्षमतेलाच वाव नको का मिळायला? इथे पण अजून ज्यू असल्याची सल आहेच का? हा प्रश्न त्याच्या मनात आहे. त्याचा मित्र 'लाझलॉ' ला हलकंच सुचवतो की 'ज्यू' असणं अडचणीचं आहे पण 'लाझलॉ'ला समान संधीच्या या भूमीत हे काय नक्की चाललं आहे हे लक्षात येत नाही. 'द पियानिस्ट' मधल्या 'वाल्देक'चं प्रेम आहे पियानोवर तर 'द ब्रूटलिस्ट'च्या लाझलॉचं प्रेम आहे 'आर्किटेक्चर'वर किंवा वेगळ्या शब्दांत भव्य काहीतरी उभं करण्यावर.

'लाझलॉ' ला त्याची कला दाखवायची संधी मिळते पण पैसे मिळत नाहीत आणि एक प्रथितयश 'आर्किटेक्ट' कोळशाच्या खाणीत काम करतोय.  
पण आत काहीतरी घडवण्याची आग इतकी प्रखर आहे की मनाला शांत करण्यासाठी 'ड्रग्स'चा पर्याय सोपा वाटतो. 'ड्रग्स' हे अमेरिकन ड्रीमच एक अपत्य आहे आणि हे 'लाझलॉ 'ची पाठ सोडत नाही. पुढे पुन्हा एक संधी मिळते, अगदीच मोठं काहीतरी करण्याची ज्याची वाट 'लाझलॉ' पाहत असतो. पण इथेपण आपली कल्पनाशक्ती, ती वास्तवात उतरवण्याची क्षमता या सगळ्यापेक्षा आपण बाहेरचे आहोत ही जाणीव का करून दिली जात आहे हे जसं त्याला कळत नाही.  
तसंच यांच्यातीलचं लोकं आपल्या युरोपात मागे राहिलेल्या कुटुंबाला म्हणजे बायकोला आणि भाचीला परत आणण्यासाठी का मदत करत आहेत हे पण कळत नाही. माणसांचं वागणं अतर्क्य असतं, पण त्या अतर्क्यतेत काही धागा तपासण्याची त्याची इच्छा नाही कारण इतकं त्याचं त्याच्या निर्मितीवर प्रेम आहे.

पुढे त्याचं युरोपातील कुटुंब अमेरिकेत येतं, पण आपण एका मर्यादेपलीकडे 'लाझलॉ' कुटुंबात रमू शकत नाही, अनेक वर्षांनी बायकोसोबत संबंध प्रस्थापित करू शकत नाही कारण तो त्याचं निर्मितीचं स्वप्न वास्तवात उतरवण्यासाठी झटतोय आणि त्यातले अडथळे हे निसर्ग निर्मित नाहीत तर माणसांच्या मनाच्या तळाशी लपलेल्या हिंस्र भावनांनी निर्माण केलेले अडथळे आहेत. ज्या 'लाझलॉ' ला एका बड्या धनाढ्य अमेरिकन माणसाने खूप मोठी संधी दिली आहे तोच धनाढ्य अमेरिकन, इटलीमधल्या एका संगमरवरी दगडाच्या खाणीत जिथे आसपास फक्त कला आणि सौंदर्य नांदतंय तिथे लाझलॉवर बलात्कार करतो.

शुभ्र संगमरवर ज्यातून चिरकाल टिकणारी कलाकृती निर्माण होते आणि जिथे लाझलॉ प्रचंड आनंदी आहे तिथे या सगळ्याला काळी किनार, म्हणजे लाझलॉवर झालेला बलात्कार आणि त्यावेळेस लाझलॉने म्हणजे अड्रियन ब्रोडीने दाखवलेली हतबलता सिनेमाच्या पडद्यावर ज्या पद्धतीने दाखवलं आहे ते शब्दशः अद्वितीय आहे. 

पुढे अमेरिकन व्यवस्थेत दिसणारी घृणा, वापरा आणि फेकून द्या ही अमेरिकन भांडवलाशाही वृत्ती या सगळ्यात पुन्हा ड्रग्सकडे जाणं आणि तरीही परत परत आपल्या भव्य निर्मितीच्या स्वप्नाकडे येणं हे 'लाझलॉ' म्हणजे अड्रियन दाखवतो. आणि याचा कळस म्हणजे १९७६ ला इटलीमध्ये त्याच्या कामाचा गौरव आहे. लाझलॉ पुरता म्हातारा झाला आहे, त्याची कामं पडद्यावर दाखवली जात आहेत आणि हिटलरच्या कॉन्सन्ट्रेशन कॅम्पमध्ये काही काळ घालवल्यामुळे, कुठेतरी त्याची छाप त्याच्या डिझाईन जाणिवांमध्ये दिसत आहे आणि अर्थात कामात पण. आणि या सगळ्याकडे अत्यंत तटस्थपणे बघणारा, व्हील चेअरवरचा अड्रियन ब्रोडी प्रेक्षकाला थिजवतो. आणि सिनेमा संपतो.

द पियानिस्टमधला 'अड्रियन' हा वसाहतवाद्यांच्या लढाईत जिथे शोषण, दमन हे उघड आणि क्रूरपणे केलं जातंय त्यात स्वतःला जपणारा आणि त्यातून निर्मिती करणारा तर 'द ब्रूटलिस्ट'मधला 'अड्रियन' उघड शोषण व्यवस्था जाऊन, भांडवलशाहीची नवी व्यवस्था जिथे मनाच्या तळातील शोषणाच्या प्रेरणा बदलल्या नाहीत फक्त आता त्याला 'अमेरिकन ड्रीम'च्या गोंडस वेष्टनात सादर केलं जात आहे, तिथे पण स्वतःतील कलेला जपणारा आणि निर्मित करणारा 'अड्रियन'.  

हा मोठा प्रवास, जो एका कलाकाराच्या आयुष्यात २२ वर्षांनी आला. पियानिस्ट २००२ तर ब्रूटलिस्ट २०२४. पण मधली २२ वर्ष मिळेल ते काम करत, सर्जनशीलतेची संधी शोधत ती मिळाल्यावर तिचं सोनं करणाऱ्या 'अड्रियन ब्रोडी'ला मानाचा मुजरा.